زاینده رود
رودخانه زاینده رود یکی از مهم‌ترین رودخانه‌های ایران است که از استان‌ها و شهرهای مختلفی میگذرد و شهر اصفهان را به دو نیمه شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند. پل‌های متعددی از دیرباز تا به امروز روی این رودخانه ساخته شده‌اند؛ پل‌هایی که از مهم‌ترین جاهای دیدنی اصفهان به شمار می‌آیند و نشاط و طراوتی مثال‌زدنی را برای این شهر به ارمغان آورده‌اند. زاینده رود برخلاف همه رودخانه‌ها، به‌جای آن که به دریا بپیوندد و به زیست خود ادامه دهد، در یک ناحیه کویری داخلی کشور فرو می‌رود و به سکون می‌رسد.
طومار معروف شیخ بهایی و تقسیمات آب زاینده رود از برجسته‌ترین نمونه‌های میراث فرهنگی کشور ایران هستند و نشان از اهمیت حیاتی این رودخانه از دید مردم منطقه در طول تاریخ دارند؛ رودخانه‌ای که در سال‌های اخیر با مشکل خشک‌سالی، بحران‌های محیط زیستی و مدیریت غلط روبه‌رو بوده است. در ادامه با ما همراه باشید تا شما را با رودخانه زاینده رود و پل‌های روی آن بیشتر آشنا کنیم.
سرچشمه زاینده رود
زاینده رود یکی از بزرگترین رودخانه‌های ایران است که در مرکز کشور، یعنی استان اصفهان (چادگان) از غرب به شرق جریان دارد و رگ حیاتی و عامل اصلی سرسبزی و حاصلخیزی اصفهان محسوب می‌شود. زاینده رود چند سرچشمه مختلف دارد.
یکی از سرچشمه‌های اصلی زاینده رود، رودخانه پلاسجان در غرب اصفهان است که از به‌هم پیوستن دو شاخه اصلی تشکیل می‌شود. یک شاخه به نام رود فریدن از چشمه لنگان و چشمه سراب در فریدون شهر سرچشمه می‌گیرد و شاخه دوم نیز رود بوئین است که از افوس در شهرستان بوئین میاندشت سرچشمه می‌گیرد. آب این دو چشمه در نزدیکی روستای صادقیه در فریدون شهر به‌هم می‌پیوندند. رود پلاسجان در ادامه پس از عبور از چند روستا در شهرستان‌های فریدون شهر و فریدن در نهایت در نزدیکی روستای مشهد کاوه در شهرستان چادگان (محلی به نام کمیتک) به زاینده رود می‌ریزد. رود پلاسجان منبع آبی اصلی کشاورزی در این منطقه است.
زرین رود یکی دیگر از سرچشمه‌های اصلی زاینده رود است که در واقع به‌طور طبیعی به رودخانه کارون می‌ریخته است. طبق اسناد تاریخی، شاه عباس کبیر در سال ۹۹۶ هجری قمری به میر فضل الله شهرستانی، حاکم اصفهان دستور می‌دهد تا با کندن مسیری در کوه کارکنان، رودخانه زرین رود را به زاینده رود برساند؛ اما تلاش‌های او به فرجام نمی‌رسد. در نهایت با ساخت تونل‌های کوهرنگ آب زرین رود به‌صورت یک انشعاب به زاینده رود اضافه می‌شود؛ انشعابی که منبع آن زیر کوه زردکوه بختیاری (استان چهار محال و بختیاری) قرار دارد؛ پس در واقع می‌توان گفت که در حدود ۵۰ درصد از آب فعلی زاینده رود از سرچشمه‌های کارون تامین می‌شود.
زرین رود از چشمه دیمه، چشمه کوهرنگ و دره خوربه سرچشمه می‌گیرد. بررسی طرح ساخت تونل اول کوهرنگ برای انتقال زرین رود به زاینده رود در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم آغاز شد. در نتیجه این بررسی‌ها طراحی و اجرای بند انحرافی و تونل اول به مهندسان مشاور الکساندر گیپ واگذار شد و این سیستم در سال ۱۳۳۲ شمسی به بهره‌برداری رسید. این سیستم شامل بند و یک تونل ۲,۹۰۰ متری است که به‌طور میانگین سالانه حدود ۲۵۵ میلیون متر مکعب آب را به حوضه زاینده رود منتقل می‌کند.
طراحی و اجرای سد انحرافی و تونل دوم کوهرنگ توسط مهندسان مشاور سوگرا انجام شد و این سیستم در سال ۱۳۶۴ شمسی به بهره‌برداری رسید. از این سال به بعد با اتمام ساختمان سد و تونل ماربران و انتقال ۱۱۵ میلیون متر مکعب آب چشمه‌های ماربران و کلنچین به این سد، سد و تونل دوم کوهرنگ سالانه به‌طور میانگین حدود ۲۵۵ میلیون متر مکعب آب را به مخزن سد زاینده رود انتقال می‌دهند. طول این تونل ۲٫۸ کیلومتر و قطر آن ۴٫۲ متر است.
آخرین رودخانه دائمی که به زاینده رود می‌ریزد، رودخانه مرغاب است. این رودخانه از چشمه مرغاب در فاصله ۸۵ کیلومتری غرب استان اصفهان در شهر عسگران از توابع شهرستان تیران و کرون سرچشمه می‌گیرد. چشمه مرغاب در منطقه نمونه گردشگری و تفرجگاه ۳۰ هکتاری واقع شده است و مکانی فوق‌العاده برای طبیعت گردی به شمار می‌آید. این چشمه در دهانه دالانکوه قرار دارد و از برف‌های دائمی کوه تغذیه می‌شود و در تمام طول سال دارای آب است. این چشمه پس از طی مسافت ۱۰۰ کیلومتر به زاینده رود می‌پیوندد. در نهایت بیشترین آب جاری در زاینده رود وارد استان اصفهان می‌شود. از دیگر شاخه‌های فرعی زاینده رود می‌توان به چم دره، دره قاضی کوچک و چشمه‌های متعدد آهکی از نوع کارستیک اشاره کرد.
زاینده رود به کجا می‌ریزد؟
زاینده رود در نهایت به تالاب گاوخونی در ۱۴۰ کیلومتری اصفهان و ۳۰ کیلومتری شهرستان ورزنه در مجاورت تپه‌های شنی سرازیر می‌شود. بخش بزرگی از تالاب و باتلاق گاوخونی در فلات مرکزی ایران در استان اصفهان قرار دارد و بقیه آن در استان یزد واقع شده است. این تالاب با وسعت ۴۷۶ کیلومتر مربع، عرض حدود ۴۵ كيلومتر و طول ۲۵ كيلومتر منطقه‌ای اسرارآمیز است.
گاوخونی از سطح دریا ۱۴۷۰ متر ارتفاع دارد و حداکثر عمق آن در مواقع پر آبی ۵٫۱ متر و حداقل آن ۱۰۰ سانتی‌متر است. گاوخونی از دو بخش «گاو» به‌معنای بزرگ و «خانی» به‌معنای چاه و چشمه تشكيل شده است و آن را با نام‌های دیگری چون گاوخانی و گاوخانه نیز می‌خوانند. تالاب گاوخونی از بالا به‌شکل یک گلابی یا یک مثلث به نظر می‌آید.
تالاب بین‌المللی گاوخونی مقصدی محبوب در میان گردشگران و کویرنوردان داخلی و خارجی به شمار می‌آید. اطراف این مرداب تا ده‌ها کیلومتر خالی از سکنه است و در وسط آن گودالی وجود دارد که تاکنون خشک نشده است. در شنزارهای اطراف تالاب گاوخونی در گذشته گیاهانی چون كز شور، طاق، غان، چوبک و غيره می‌روییدند و حیواناتی چون گورخر، کل، بز، میش، قوچ وحشی، خوک، گراز، انواع مار، مارمولک، سوسمار، گرگ، شغال، روباه شنی، کفتار، لاک‌پشت، بزمجه، افعی شاخدار، جبیر، خرگوش و انواع خفاش زندگی می‌کردند.
متاسفانه در سال‌های اخیر با تخصیص بی‌رویه آب به صنایع و باغ‌ها، آب ورودی به تالاب گاوخونی به صفر رسیده است و این تالاب عملا نابود شده است. این موضوع در حالی در کشور ما رخ داده است که ایران عضو کنوانسیون بین‌المللی رامسر است و طبق قوانین آن نباید قوانینی تصویب کند که بر اثر آن‌ها تالاب‌ها خشک شوند. تالاب گاوخونی در نزدیکی کانون بحران گرد و غبار شرق اصفهان قرار دارد و در صورت عدم احیا می‌تواند خود به کانون بحران دیگری تبدیل شود. ۱۵ سال است که بیشتر مساحت تالاب گاو خونی خشک شده و اکنون نزدیک به ۹۶ درصد آن خشک است. تالاب گاوخونی ۱۷۶ میلیون متر مکعب از زاینده رود حق آبه دارد؛ اما متاسفانه حق آبه این تالاب داده نمی‌شود و به‌دلیل مصرف بیش از حد آب این تالاب به حد مطلوبی نرسیده است
سد زاینده رود و تاریخچه آن
سد زاینده رود یکی از جاهای دیدنی شهرستان چادگان است که در مجاورت این شهر در ۱۲۵ کیلومتری غرب اصفهان و در ۵۰ کیلومتری شمال شهر کرد قرار دارد. این سد با نام قبلی سد شاه عباس کبیر در سال ۱۳۴۹ به‌منظور تامین آب آَشامیدنی استان‌های اصفهان، یزد و چهار محال و بختیاری، تولید سالانه ۲۵۰ میلیون کیلووات ساعت انرژی برق‌آبی، کنترل سیلاب‌های فصلی و تنظیم آب کشاورزی مورد نیاز ۱۰۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی پایین دست روی رودخانه زاینده رود احداث شد.
دریاچه سد زاینده رود یکی از جاذبه‌های مهم استان اصفهان است که با چشم‌اندازهای خیره‌کننده مقصدی مناسب برای گذراندن تعطیلاتی پر از آرامش به شمار می‌رود. در این دریاچه ماهی‌های مختلفی از جمله قزل‌آلا زندگی می‌کنند و علاقه‌مندان می‌توانند در این منطقه به ماهیگیری بپردازند.
در نزدیکی سد زاینده رود (فاصله ۱۵ کیلومتری) نیز یک مجتمع تجاری رفاهی به نام «دهکده تفریحی توریستی سد زاینده رود چادگان» وجود دارد که در آب و هوایی پاک و کوهستانی امکاناتی چون قایق سواری، استخر سرپوشیده و روباز، درشکه سواری، پینت بال، سالن بیلیارد، پیست دوچرخه سواری، باشگاه سوارکاری، غواصی، زمین‌های ورزشی متعدد، شهر بازی کودکان، قطار شادی، رستوران، کافی‌نت و ده‌ها امکانات تفریحی دیگر را در اختیار گردشگران قرار می‌دهد.
طول رودخانه زاینده رود تا ورودی دریاچه سد در ارتفاع ۲۰۵۹ متر حدود ۴۵ کیلومتر است. طول دریاچه پشت سد حدود ۳۲ کیلومتر و بیشترین عرض آن پنج کیلومتر است. بلندترین نقطه حوضه (کوه کاربوش) ۴۳۰۰ متر و پست‌ترین نقطه دریاچه (بستر رودخانه در محل سد زاینده رود) ۱۹۷۵ متر ارتفاع دارد. مساحت حوضه نیز ۴۱۳ کیلومتر مربع است. بیشینه حجم مخزن سد ۱۴۷۰ میلیون متر مکعب و حجم مفید آن ۱۰۹۰ میلیون متر مکعب است.
علت خشک شدن زاینده رود چه بود؟
مشکل خشک شدن رودخانه زاینده رود از اوایل دهه ۷۰ آغاز شد. فاز نخست انتقال آب از زاینده رود به شهر یزد در اسفندماه ۱۳۷۸ به بهره‌برداری رسید. یک سال بعد یعنی در سال ۱۳۷۹ زاینده رود خشک شد. برداشت بی‌رویه آب در مسیر رودخانه در محدوده سد تا پل کله توسط پمپاژ یکی دیگر از دلایل مهم خشک شدن زاینده رود است؛ آبی که به‌تنهایی بیشتر از کل میزان آبی است که سالانه توسط تونل دوم و تونل چشمه لنگان وارد حوضه زاینده رود می‌شود. این میزان در حال حاضر در حدود ۲۹۰ میلیون متر مکعب است و سال به سال نیز در حال افزایش است.
زاینده رود از سال ۱۳۸۶ جریان دائمی خود در کل مسیر را از دست داد و خشک شدن آن در شهر اصفهان از نظر گردشگری تاثیرات مخربی داشت. البته این رودخانه تا شهر زرین دشت از توابع استان اصفهان همواره دارای جریان بوده است. خشک‌سالی چند ۱۰ ساله در بالا دست و در رشته کوه‌های زاگرس مهم‌ترین دلیل خشک شدن زاینده رود است. متاسفانه ارتفاع برف در سرچشمه‌های این رودخانه مانند زردکوه و چلگرد در سال ۱۳۹۶ در فصل بهار به کمتر از یک متر رسید؛ در حالی که در گذشته حتی در فصل تابستان ارتفاع برف بیش از دو متر بود.
علاوه بر کاهش دبی سرچشمه‌های خود زاینده رود، دبی تونل‌هایی که آب رودخانه کارون را به زاینده رود منتقل می‌کنند نیز کاهش یافته است. البته باید بدانید که خشک شدن زاینده رود دلایل دیگری نیز دارد که بیشتر آن‌ها حاصل مدیریت اشتباه و خطاهای انسانی هستند. خشکی زاینده رود چند صد هزار نفر را در پایین دست رودخانه بیکار کرده است؛ افرادی که با اجبار تن به مهاجرت فصلی یا دائم به استان‌های دیگر یا شهر اصفهان داده‌اند. در ادامه برخی از دلایل خشک شدن زاینده رود را به شما شرح خواهیم داد.
زاینده رود امروز
متاسفانه حتی دوام پل‌های تاریخی زاینده رود با خشک شدن این رودخانه به خطر افتاده است. این رودخانه برای حفظ پاکیزگی هوا و کاهش آلودگی و غبار هوا نیز نقشی کلیدی دارد؛ اما در حال حاضر چیزی جز کویری خشک از بستر این رودخانه باقی نمانده است. روز ۱۸ مهر ماه در سال ۱۳۸۲ از سوی تشکل‌های محیط زیستی استان اصفهان و چهارمحال و بختیاری به‌عنوان «روز نکوداشت زاینده رود» نام‌گذاری شد. امید داریم که آینده زاینده رود با بینش و مدیریتی صحیح طور دیگری رقم بخورد و آب برای همیشه به رودخانه برگردد تا شهر اصفهان دوباره سرشار از زندگی و نشاط شود.
پل های که زاینده رود از آن میگذرد
پل شهرستان، پل جی یا پل جسر حسین قدیمی‌ترین پل ساخته شده در اصفهان روی رودخانه زاینده رود است که قدمت آن به دوره ساسانیان برمی‌گردد. این پل که در سال ۱۳۴۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده، در زمان دیلمیان و سلجوقیان مرمت و بازسازی شده است. پل شهرستان در شرق اصفهان قرار دارد و پایه‌های آن روی سنگ‌های طبیعی کف رودخانه استوار شده‌اند. این پل حدود ۱۰۵ متر طول و ۴٫۲۵ تا پنج متر عرض دارد و جهت آن شمالی جنوبی با کمی انحراف است.
سی و سه پل مهم‌ترین پل زاینده رود و شاهکاری بی‌بدیل از دوره سلطنت شاه عباس اول صفوی (سال ۱۰۱۱ هجری) است. این پل با هزینه و تحت نظارت سردار معروف شاه عباس، الله وردى خان بنا شده است و به همین دلیل آن را با نام الله وردی خان نیز می‌شناسند. سی و سه پل با ۳۰۰ متر طول و ۱۴ متر عرض طویل‌ترین پل زاینده رود است که توسط معماری به نام استاد حسین بنا اصفهانی ساخته شد.
پل خواجو یکی از پل‌های تاریخی شهر اصفهان در شرق سی و سه پل روی رود زاینده رود است. این پل که در عصر صفوی یکی از زیباترین پل‌های جهان به شمار می‌رفت در سال ۱۰۶۰ قمری به دستور شاه عباس دوم ساخته شد؛ البته باستان‌شناسان معتقد هستند که پل خواجو روی بقایای پلی قدیمی بنا شده است. این پل چهار طبقه با ۱۳۳ متر طول و ۱۲ متر عرض به‌همراه تزیینات و کاشیکاری فراوان یکی از برجسته‌ترین دیدنیهای اصفهان است.
پل جویی یا چوبی در شرق اصفهان، پلی باریک و کم‌عرض است که بین پل خواجو در شرق و سی و سه پل در غرب قرار دارد. پل چوبی در دوره صفویه در سال ۱۰۶۵ قمری توسط شاه عباس دوم بنا شد و دلیل احداث آن متصل کردن کاخ‌های «هفت دست» و «آیینه خانه» به به طرف دیگر بود. این پل برای رفت و آمد عامه مردم ساخته نشده بود؛ بلکه در اصل محل عبور خانواده شاه صفوی، امرا، بزرگان، مهمان‌ها و سفرایی بود که اجازه دیدار با شاه عباس دوم را داشتند.
پل مارنان در غربی‌ترین قسمت شهر اصفهان بین پل فلزی و پل وحید قرار دارد و از گذشته واسطه اتصال دو ساحل شمالی و جنوبی رودخانه زاینده رود و روستاهای سرسبز مابین آن‌ها بوده است. درباره تاریخ ساخت این پل نظریه‌های مختلفی وجود دارند؛ اما آنچه مشخص است این است که پل مارنان از زمان‌های دور، دو ساحل شمالی و جنوبی رودخانه زاینده رود را به‌هم متصل می‌کرده است. نام این پل در اصل «ماربین»، دگرگون شده واژه «مهربین» از فرهنگ اوستایی است؛ زیرا قرن‌ها قبل از ظهور زرتشت، معبد مهرپرستان بر فراز کوهچه آتشگاه از تمام روستاهای اطراف آن قابل‌مشاهده بوده است.
پل کله آمده پلی هست که شاه عباس صفوی برای نوسازی راه ارتباطی قدیمی بین بختیاری و خوزستان و در جهت سهولت حمل و نقل و هموار کردن راه قدیمی لنجان، پلی جدید در حاشیه شمالی زاینده رود احداث کرد که در ابتدا با نام پل قلعه شناخته می‌شد؛ اما به تدریح تحت‌تاثیر گویش رایج اهالی آن منطقه به «پل کله» تغییر یافت. پل کله تاکنون چند بار مرمت و بازسازی شده است و در حال حاضر ارتباط بین لنجان با استان چهار محال و بختیاری را برقرار می‌کند. باغ‌ها و بیشه زارهای اطراف این پل، این منطقه را تبدیل به مکانی محبوب در میان گردشگران کرده‌اند
پل تاریخی فلاورجان یا ورگان یکی از آثار تاریخی شهرستان فلاورجان است. قدمت این پل که تنها پل دو قوسی و منحنی روی زاینده رود است به عصر صفویه برمی‌گردد. پل فلاورجان بر اساس کتیبه مرمرین آن دارای قدمت بیش از ۴۰۰ سال است. این پل پایه‌های سنگی دارای ۱۴۰ متر طول، ۵٫۷ متر عرض و ۱۸ دهنه آجری است که دو دهنه آن مسدود شده است. پایه‌های سنگی دهانه های پل فلاورجان به شیوه جناغی و با آجر ساخته شده‌اند و هشت چشمه طاق کوچک به دل این پل راه باز کرده‌اند.
پل بابا محمود با قدمتی از قرن هفتم در شهرستان فلاورجان قرار دارد و در سال ۱۳۴۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این پل که در بین پل‌های قدیمی استان اصفهان از قدمت بیشتری برخوردار است و دومین پل تاریخی استان به شمار می‌آید، در دوره ایلخانان مغول در سال ۷۰۴ هجری قمری توسط بابامحمود سهرفیروزانی ساخته شده است و بیش از ۷۵۰ سال قدمت دارد.
پل تاریخی اژیه در شهر اژیه در سر راه ورزنه روی رودخانه زاینده رود قرار دارد. این پل که به احتمال زیاد در دوره صفویه ساخته شده در سال ۱۳۴۹ شمسی توسط اهالی و کمک حاج ملامحمد خورسگانی بازسازی شده است. پل تاریخی اژیه در جهت شمالی جنوبی، ۵۷ متر طول، ۳٫۸۰ عرض و ۶ متر ارتفاع دارد و دارای ۱۲ دهانه است. آجر با ملات ساروج و گچ از جمله مصالحی هستند که در ساخت این پل به کار گرفته شده‌اند.
پل تاریخی زمانخان در شهرستان سامان در استان چهار محال و بختیاری واقع شده است و با دو دهانه نامساوی به عرض‌های پنج و ۵٫۶ متر، ۳۰ متر طول و ارتفاع ۱۳ متر یکی از بناهای با ارزش و قدیمی این منطقه با قدمتی از دوره صفویه به شمار می‌آید. این پل که یکی از معماری‌های شاهکار زمان خود به شمار می‌رود در ۲۷ کیلومتری شمال شهر کرد روی رودخانه زاینده رود روی سه‌پایه سنگی طبیعی بنا شده است.
پل سنگی و تاریخی هوره در روستای هوره از توابع بخش زاینده رود شهرستان سامان در استان چهار محال و بختیاری قرار دارد. این پل که یکی از بی‌نظیرترین بناهای دوره صفویه در این استان است، دو روستای هوره و سوادجان را به‌هم متصل می‌کند. پل هوره با هفت دهنه، هشت ستون و طاق‌های نیم دایره‌ای شکل با سبک معماری سنتی و با مصالح سنگ تراش و سیمان ساخته شده است. پل فعلی در واقع پس از بین رفتن پل قدیمی هوره و به‌دلیل صعب‌العبور بودن رودخانه به‌خصوص در زمستان و فصل بارندگی ساخته شد. ساخت پل هوره در خرداد ماه سال ۱۳۳۷ شمسی آغاز شد و در پاییز سال ۱۳۳۸ (دوره پهلوی دوم) به اتمام رسید.
سخن پایانی ما با شما
در این مقاله ما سعی کردیم به بررسی موقعیت مکانی سد زاینده رود پرداختیم و اطلاعاتی در مورد زاینده رود در اختیارتان قرار دادیم. که دارای جاذبه‌های طبیعی بسیار زیادی می‌باشد که بدون شک بازدید از هر کدام از آن‌ها، شما را از تمامی دغدغه‌های روزمره زندگی دور خواهد کرد و لحظه‌های فراموش نشدنی و لذت‌بخشی را برایتان به ارمغان خواهد آورد. در صورتی قصد دارید به استان اصفهان سفر کنید، توصیه می‌کنیم وارد صفحه وبگاه آبنوس گشت اسپادانا وارد شوید تا اطلاعات لازم را در مورد این روستا به دست آورید و سفر بدون مشکلی را تجربه کنید.
همچنین شما میتوانید جهت آشنایی بیشتر با پل کله کلیک کنید.